Құбыр инженердің өмірін қалай аман алып қалды

Қазақстандық құрылыс өлім жазасына кесілген, шашы ағарған инженерді құтқарып қалды: ол Гурьев-Орск мұнай құбырын салуға жіберілген.

Қазақстан аумағындағы алғашқы мұнай құбырын 1912 жылы «Эмба» қоғамы салған. Доссор- Ракуши-Каспий мұнай құбырының диаметрі небәрі 6 дюйм (≈150 мм) болған, ал оның ұзындығы 65 км құраған. Ол арқылы Доссордан шыққан мұнай Іскене арқылы Гурьев (қазіргі Атырау) облысындағы Ракуши кентіне тасымалданған.

Алайда, Қазақстанда мұнай құбыры желісінің бұдан кейінгі қалыптасуы мен дамуы ауыл шаруашылық маңызы зор Гурьев-Орск (Каспий-Орск) ірі мұнай құбырының пайдалануға енгізілуіне байланысты болған. Құбыр құрылысы 1932 жылдан бастап жүргізілген, ал 1935 жылғы 5 қазанда ол Эмба мұнайын Орск мұнай өңдеу зауытына жеткізу үшін пайдалануға берілген. Қазақстанда алғашқы магистральдық мұнай құбыры болған құбырдың ұзындығы 720 км, ал диаметрі — 300 мм құраған. Мұнай айдау көлемі — жылына 1,5 млн тоннадан бастап 6,5 млн тонна мұнайға дейін болған.

Осыдан сәл ертерек, 1930 жылғы ақпанда КСРО-да ұзындығы 832 км Баку-Батум мұнай құбырының екінші тізбегі іске қосылған. Құрылыстың барлық кезеңдерін инженер Антон Булгаков (1879-1972) басқарған, ол жоғары деңгейдегі таптырмас маман болып саналған. Ол құбырларды дәнекерлеу және төсеу әдістерін әзірлеп, тәжірибеде жүзеге асырған, олар кейінірек осындай жұмыстарды өндірудің техникалық шарттарына кірген (температуралық кернеулерді алып тастап арматура мен кірістірулерді дәнекерлеу әдісі; ұзын төселген учаскелерді қосу тәсілі; профильді ескере отырып, компенсаторлар мен өлі нүктелерді орнату орындарын табу әдістері және т.б.).

Бірақ ең маңызды жаңалық әлемдік тәжірибеде Булгаков алғаш рет ұсынған «сорғыдан сорғыға» айдау технологиясы болды. Бұған дейін әрбір айдау станциясының жанында аралық резервуарлар салынатын. Атақты инженерлер Владимир Шухов пен Леонид Лейбензон басқарған КСРО Мемлекеттік жоспарының сараптамалық мұнай құбыры комиссиясы алдымен бұл идеяны қабылдамаған және тек инженердің талабы бойынша ғана тәжірибелер жүргізіліп, оның ойлары расталған. Булгаковтың өзі жылдар өте бұл өнертабыс оның өміріндегі ең үлкен жетістік болғанын: «Қол жеткізілген жеңіл өнімдердің жоғалуын азайтудың үнемділігі соншалық, оны тіпті ескеру қиын» деп мойындаған.

1930 жылғы 13 ақпанда Баку-Батум мұнай құбыры бүкіл ұзындығы бойынша пайдалануға қосылған. Барлық агрегаттар қалыпты жұмыс істеп тұрған. Тура сол күні Булгаков Еңбек Қызыл Ту орденіне ұсынылып, бұл туралы жергілікті және орталық газеттер хабарлаған.

Барлығы жақсы болғандай еді, бірақ мұнай құбырының салтанатты ашылуынан кейін келесі күні «Азнефтьтің» бірден бірнеше қызметкері қамауға алынады. Олардың ішінде – құрылыстың бас прорабы – 50 жастағы Антон Булгаков, сондай-ақ болашақ данышпан физик Лев Ландаудың әкесі – мұнайшы Давид Ландау болады.

Тұтқындаудың себебі жала жеткізбесі болады, онда Батумдағы әскери порттың бұрынғы бас механигі Булгаков 1902 жылдан бастап эсерлер партиясында болды және Ақпан төңкерісінен кейін Батум қалалық думасының төрағасы болып сайланды делінген. Инженерді «Халық жауы» деп күдіктенген НКВД өкілдері жобалау мен құрылыстағы болған кідірістер мен қателіктерді халықтың ақшасын қасақана шашу деп санады. Нәтижесінде Антон Булгаковты «зиянкестер ұйымы филиалының басшысы» ретінде ең жоғары жаза – ату жазасына кесіп, қуанышқа орай, ол жазаны 10 жылға бас бостандығынан айырумен алмастырды. Алайда, көп ұзамай оны бірегей маман ретінде, соттылығын алып тастамай, Гурьев – Орск мұнай құбырын салуға Қазақстанға жіберген.

Бір түнде шашы ағарған инженерді құтқарған қазақстандық құрылыс болды…

Бастапқыда мұнай Орынбор облысына жаңа Орск МӨЗ-ге Бакуден су көлігімен жеткізіледі деп жоспарланған болатын, бірақ ғалымдар құбырдың үнемді болатынын дәлелдейді. Магистральдағы құрылыстар үшін Булгаков құрама ағаш конструкцияларын қолдануды және сабан қосылған сазды топырақтан жасалған жергілікті шикі кірпіш материалын қолдануды ұсынған. Бұл сметаны 6,5 млн рубльге қысқартуға мүмкіндік берген. Трассаның құрылысын бір-бірін жиі алмастыратын жас инженерлер басқарған. Олардың ішінен үздіктері тәжірибелі әріптесінен үйренуге тырысқан. Олар Булгаковты нағыз корифей деп санаған, көбінесе онымен жұмыс мәселелерін талқылау нағыз дәрістер мен семинарларға айналған. Өз тәжірибесімен бөлісе отырып, ол жергілікті инженерлік мектеп құрған, соның арқасында білім сабақтастығы әлі де үзілмеуде.

Гурьев-Орск мұнай құбырын салу барысында инженер Булгаков 1933 жылы құбырдың түйіскен жерінде температураның ауытқуы кезінде немесе оны траншеяға салу кезінде пайда болатын кернеулерді талдаған, бұл туралы «Мұнай шаруашылығы» журналында мақала шығады. Құбырларды салудың негізгі әдісі ретінде дәнекерлеу жаңалық болған соң, түйісу орындарының беріктігі жағдайларын талдау өте өзекті болды. Оның үстіне, құбырларды салу аймағы әрі қарай солтүстік жаққа жылжи берді. Автор «жер бетінде жатқан құбырдағы жақсы дәнекерленген түйісу орны тек температура кернеуінен ғана жарылуы мүмкін емес» деген қорытындыға келген.

Жалаңаш даладағы алғашқы ірі қазақстандық құбыр үш жылға жуық салынып, 1935 жылы қазан айының басында пайдалануға беріледі. Жүйе былай жұмыс істеген: шикізат Бакуден Гурьевке (қазіргі Атырау) Каспий арқылы танкерлермен, ал сол жерден құбырлар арқылы жаңа кәсіпорындар, соның ішінде Орск МӨЗ-і пайда болған Орск, Оңтүстік Оралға жеткізілген. Бірінші маусымда магистраль арқылы 1,5 миллион тонна қара алтын кідіріссіз және апатсыз айдалған. Нәтиже күткеннен де асып түсті. Гурьев-Орск құбыры үлгілі болып саналды, ұзындығы мен өткізу қабілеті бойынша ол Еуропадағы ең қуатты құбыр болды. Ол толығымен отандық материалдардан салынып, отандық жабдықтармен жабдықталған. Расымен, жер қазатын машиналар мен құбыр төсегіштердің болмауына байланысты – траншеяларды қазу, құбырларды тазарту және оқшаулау қолмен жүргізілген, ал сол құбырлар көтергіштердің (жүк көтергіш құрылғылардың) көмегімен түсірілген. Құбырды күшейтіп оқшаулау қажет болған жекелеген жерлерде құбыр қап матасымен оралып, оны мұнай битумымен жауып тастаған.

Айта кету керек, осы мұнай құбырынан Қазақстанның мұнай құбыры саласының көрнекті қайраткері Нұрибек Нәбиұлы Шмановтың еңбек жолы басталған (1928-1979). Нұрибек Нәбиұлы Гурьев тауар-көлік басқармасының бастығы болып жұмыс істеген, мұнай саласының ардагері, «ыстық» магистральдық мұнай құбырларын пайдалану мәселелерін зерттеген алғашқы қазақ ғалымы, теоретик және қолданбалы шебер болды. Қазір оның есімімен «ҚазТрансОйл» АҚ мұнай айдау станцияларының бірі аталады.

Ал Антон Булгаковпен кейіннен не болды? 1934 жылдан кейін Булгаков КСРО Ауыр өнеркәсіп халық комиссариатының «Мұнай жобасы» трестіне жіберіліп, онда Одесса крекинг зауыты құрылысының бас инженері болады. Алайда, 1938 жылы 6 ақпанда Ленинград облысында Гдов сланецті айдау және битум зауытын жобалаған Булгаков қайтадан қамауға алынады.  Ол «Ресейдің Біріккен Демократ-Ұлтшылдарының ақ гвардиялық фашистік ұйымының тыңшылық-диверсиялық тобының» мүшесі атанған. 1939 жылы Булгаков кейіннен жер аударумен 5 жылға еңбекпен түзету лагеріне соттаған.

Содан кейін Булгаковты босатып, қайтадан «Войвож-Ухта» құбырын салуға жіберген. Бұл газ құбыры пайдалануға берілген кезде (1948 ж.) Булгаковтың соттылығы алынып тасталған. 50-60 жылдары кезінде Булгаков ҚСБҒЗИ (Құбырларды, ТЭК объектілерін салу және пайдалану жөніндегі бүкілодақтық ғылыми-зерттеу институты) беріктік зертханасының сынақтарына қатысқан.

Халықаралық құбыр құрылысының ізашарларының бірі Антон Викторович Булгаков 1972 жылы 2 ақпанда Мәскеу қаласында 92 жасында қайтыс болды. Соңында барлық «қылмыстары» бойынша ол ақталды.

Пайдаланылған әдебиеттің тізімі:·       

• Юрий Викторович Евдошенко. 1929-1931 жылдардағы «Зиянкес» мұнайшылардың ісі және КСРО-дағы нобель сыйлығына иегер қызметкерлердің тағдыры. «Экономикалық контрреволюция» генезисі туралы мәселеге қатысты // Экономикалық тарих: Жылнама. 2013 ж. - М.: Саяси энциклопедия, 2014, 269-284 б.

• Юрий Викторович Евдошенко. «Құбырлық» кавторанг Антон Булгаков // Ресей мұнайы. 2014. 11-12, 60-64 б.

• Баку – Батум мұнай құбырына арналған тапсырыстар (бас инженер А.В. Булгаковпен әңгімелесу) // Мұнай бюллетені. 1928. № 8, 10 б.

• Антон Викторович Булгаков. Каспий-Орск мұнай құбыры // Мұнай шаруашылығы. 1932. №6, 313 б.

• Қабибек Мұхитов. Каспий-Орск мұнай құбырын салу тарихы// Отан тарихы — Отечественная история. 2019. № 3, 124 б.

• Евгений Александрович Тростин. Индустрияландыруға арналған магистральдер // Тарихшы. 2023. № 3 (99), 52-55 б.

• Нұртас Нұрибекұлы Шманов. Мен трассада өстім // КТК панорамасы. 2018. № 2 (21)