Қаныш Сәтбаевтың туғанына 125 жыл: ғалым туралы 11 дерек

Қаныш Сәтбаев 125 жыл бұрын, 1899 жылы XIX және XX ғасырлар тоғысында, 12 сәуірде Омбы, Семей және Павлодар қалаларының қиылысы болған Павлодар болысының Айрық ауылында дүниеге келген. Бұл жер V ғасырда өмір сүрген  Қозы Көрпеш жақсы көрген Баян сұлу, есімі аңызға айналған сұлудың атымен Баянауыл деп аталды. Ол өте білімді, орыс, араб, шағатай (ежелгі түркі) тілдерін білетін көшпенді Имантайдың отбасында дүниеге келген. Баланың әуелгі есімі Ғабдулғани екенін бәрі біле бермейді. Араб тілінен аударғанда «шексіз байлықтың иесі, Алланың мұқтаж емес құлы» дегенді білдіреді. Алайда, анасы оны «Ғани», «Ғаныш» деп атап, соңында «Қанышқа» айналды.

Қаныш Сәтбаевтың есімі әр қазақстандыққа белгілі. Қазақстанда ғалымның туған күні — 12 сәуір. Бұл күн ресми түрде барлық ғылым қызметкерлерінің кәсіби мерекесі болып танылғаны кездейсоқ емес. Қаныш Сәтбаев отандық ғылымды өзгертіп қана қоймай, бүкіл елдің әдет-ғұрпын түбегейлі өзгерткен кейбір маңызды оқиғаларға да әсер етті.

Міне, жоғарыда айтылғандарды растайтын бірнеше деректер.

1. Қаныш Сәтбаев алгебра бойынша қазақ тіліндегі алғашқы (латын нұсқасында 1 467 бет) мектеп оқулығын жасады. Ол 220 сөзден, терминдерден және орамдардан тұратын ең бай лексикографияны біріктірді. Бұл болашақ академиктің жоғарғы оқу орнына дайындық жылдарында, содан кейін Томск технологиялық институтында тау-кен факультетінің геологиялық барлау бөлімінде жазған алғашқы ғылыми еңбегі болды. Айтпақшы, дәл осы жоғары оқу орнында Сәтбаев геологиядағы алғашқы мұғалімдерін — Михаил Усовты (1883-1939) және болашақ академик Владимир Обручевті (1863-1956) тапты. Дәл осы жерде жас Сәтбаев ғылыми баяндамалар, курстық және дипломдық жұмыстар жазуды, геологиялық құжаттарды талдауды және тиісті қорытынды жасауды, сондай-ақ өз көзқарасын сауатты баяндауды үйренді.

2. Қаныш Сәтбаев геологияда металлогениялық бағыттың негізін қалады. Геология әрқашан оның басты құштарлығы және үлкен қызығушылығы болды. Ол алғашқы Қазақстандық металлогендік мектепті құрып, формациялық металлогендік талдау мен кен орындарын болжаудың тұтас кешенді әдісін әзірледі. Оның әдісінің арқасында 30-шы жылдардың соңында әлемдегі ең ірі Жезқазған мыс кен орны ашылды.

3. Академи Сәтбаев – Қазақ  КСР Ғылым академиясының тұңғыш президенті.

1941 жылы Қаныш Сәтбаев КСРО Ғылым академиясының Қазақ филиалының геологиялық институтының директоры болып тағайындалды, ал бір жылдан кейін ол осы бөлімшенің — Республиканың болашақ ғылым академиясының басшысы болды.

Қаныш Сәтбаев  1944 жылдың өзінде Қазақстанда Ғылым академиясын құру жайында ойлана бастады. Сол жылдың тамыз айынан дайындық іс-шаралары басталды. КОКП ОК ғылым бөлімімен хат алмасу белсенді жүргізілді. Қ.И. Сәтбаев Мәскеуге үнемі іссапарға барып, онда КСРО Ғылым академиясының базалар мен филиалдар кеңесінде, КОКП ОК ғылым бөлімінде және КСРО Ғылым Академиясында ҚазКСР Ғылым академиясын ұйымдастыру қажеттілігін дәлелдеді. 1944-1946 жылдар аралығында 11 жаңа ғылыми-зерттеу институттары құрылды. Сондай-ақ, болашақ академияның бас ғимаратының жобасы әзірленді. Ал 1946 жылдың 1 маусымында Абай атындағы опера және балет театрының ғимаратында  ҚазКСР Ғылым академиясының ресми ашылу салтанаты өтті. Екі күн өткен соң, 3 маусымда ҚазКСР Жоғарғы кеңесі Президиумының мәжіліс залында өткен Академияның бірінші жалпы жиналысында Қаныш Сәтбаев оның академигі және президенті болып сайланды. Сол жылы Сәтбаев КСРО Ғылым академиясының академигі және 2-шақырылымдағы КСРО Жоғарғы кеңесінің депутаты болып сайланды.

1947 жылы ол КСРО Министрлер кеңесі жанындағы Ленин және Мемлекеттік сыйлықтар комитеті Президиумының мүшесі болып сайланды және өмірінің соңына дейін сол күйінде қалды. 1949 жылы Қаныш Имантайұлы Қазақстан КП ОК(б) мүшесі болып сайланды. 1950 жылы ол «геология» мамандығы бойынша профессор ғылыми атағына бекітіліп, 3-шақырылымдағы КСРО Жоғарғы кеңесінің депутаты болып сайланды. 1951 жылы Сәтбаев КСРО ҒА Президиумының тапсырмасы бойынша Тәжік КСР Ғылым академиясының ұйымдастыру сессиясына қатысты. Аталған сессияда Қаныш Имантайұлы тәжік академиясының құрметті мүшесі болып сайланды.

4. Қаныш Сәтбаев  мұнай геологиясы мен геофизикасының қалыптасуының, Қазақстанда мұнай-газ саласын құрудың бастауында тұр.

Батыс Қазақстанның жер қойнауын кешенді зерттеу бойынша республикалық ғылыми зерттеулердің қалыптасуында академик Сәтбаевтың бастамасымен 1949 жылы Гурьев қаласында өткен ҚазКСР ҒА көшпелі сессиясы үлкен рөл атқарды. Содан кейін оның басшылығымен мұнай геологиясы, әзірлеу, бұрғылау техникасы мен технологиясы саласындағы көрнекті ғалымдар мен мамандардың қатысуымен көмірсутектерді, мұнай-химиясын және т. б. іздеу мен барлау, өндіру мен тасымалдаудың негізгі мәселелері қарастырылды. Батыс Қазақстанда мұнай-газ саласын одан әрі дамытудың негізгі жолдары атап өтілді.

1946 жылы 6 шілдеде Гурьевте (қазіргі Атырау қаласы) академик Сәтбаевтың бастамасымен өлкенің табиғи ресурстарын зерттеу үшін мұнай мен газ бойынша маманданған ғылыми-зерттеу мекемесі болып табылатын Қазақ ғылыми-зерттеу геологиялық барлау мұнай институты құрылды, ол Қазақстанның батысында Қазақ КСР Ғылым академиясының Орал-Ембі ғылыми-зерттеу базасының ғылыми-академиялық ұйымы ретінде пайда болды. 1956 жылы база ҚазКСР ҒА Мұнай институты болып қайта құрылды, содан кейін 1960 жылы ол химиялық профиль бөлімшелерін жеке Мұнай химиясы және табиғи тұздар институтына  бөліп, геология және геофизика институты болып қайта құрылды. 1964 жылы Актюбинскіде (қазіргі Ақтөбе) орналасқан КазМШИ мұнай және газ бөлімі Геология және геофизика институтына берілді.

Әрі қарай, үш жылдан кейін Геология және геофизика институты Батыс Қазақстан ғылыми-зерттеу геологиялық барлау институты (БатҚазҒЗГБИ) болып өзгертілді, ал 1972 жылдан бастап бүгінгі күнге дейін ғылыми ұйым Ақтөбеде Ақтөбе бөлімшесі бар Қазақ ғылыми-зерттеу геологиялық барлау мұнай институты (ҚазҒЗГБИ) деп аталды. ҚазҒЗГБИ Каспий маңы ойпатының, оңтүстік Маңғыстау, Үстірт, Бозашы түбегінің шөгінді жамылғысын терең геологиялық зерттеу бойынша маңызды зерттеулер жүргізді және осы негізде геологиялық барлау жұмыстарының неғұрлым ұтымды бағытын негіздей отырып, мұнай-газ жинақтаудың ірі аймақтарын бөле отырып, өңірлердің мұнайгаздылығы перспективаларын ғылыми болжауды жүзеге асырды. Бірнеше жылдан кейін бұл мекемелер Қазақстанның мұнай байлығын зерттеуге және игеруге, онда қуатты мұнай-газ кешенін құруға үлкен үлес қосқан ірі ғылыми орталықтарға айналды.

5. Қаныш Сәтбаев КСРО Ғылым академиясы Президиумының мүшесі бола тұра,  әлемдік ғылымның қайраткерлері: ботаник-географ Владимир Комаровпен (1869-1945), философ және геохимик Владимир Вернадскиймен (1863-1945), ғалым-металлург Иван Бардинмен (1883-1960), физик Сергей Вавиловпен (1891-1951), геолог және жазушы Владимир Обручев (1863-1956), биолог Константин Скрябин (1878-1972), физик Абрам Джоффе (1880-1960), математик және механик Мстислав Келдыш (1911-1978) және басқалар қоян-қолтық еңбектенді. Қаныш Сәтбаев үшін КСРО ҒА қарыштап өрлеудің шыңы болды.

6. Уәлихановтар мен Сәтбаевтарды туыстық және рухани байланыстар біріктірді. Осы отбасылардың басшылары сол кездегі қазақ қоғамының элитасын құрады.  Қаныш Имантайұлының атасы Сәтбай Шотықұлы мен әкесі Имантай би – төрешілер болған. Олар шешендік өнерімен танымал болды, Баянауыл өлкесінде сот төрелігінің нақты жіберушілері болып саналды. Имантайды Шоқан Уәлихановтың әкесі құрметтеген, ол Орыс географиялық қоғамының корреспонденті болды, ауызша әдебиет үлгілерін жинады, жазды және таратты. Осы арқылы Қаныштың әкесі Шоқан Уәлихановтың әйгілі досы Григорий Потанинге жақсы қызмет етті. Шоқанның өзі Имантайдың жиі қонағы болған. Бұл жайында Потаниннің хаттары да дәлелдейді. Сонымен қатар Имантай Абылай хан заманының әйгілі ақыны Бұқар жыраудың шығармашылығымен таныс болған, ол туралы өзінің досы Құрекеден – ақынның туысынан материалдар алған. Рухани жылылық, кеңшілігі, ойлаудың тереңдігі, сабырлы мінез және ақыл-ой — әкесінің осы қасиеттерінің бәрі Қаныш Имантайұлына фольклорды зерттеуге деген құштарлықпен келді.

Сәтбаев Семей педагогикалық училищесінде қазақтың ұлы жазушысы Мұхтар Әуезовпен бірге оқыды.

7. Академи Сәтбаев «Ертіс-Қарағанды» каналын салды. Орталық Қазақстанда сумен байланысты үлкен проблемалар пайда болды. Қазақстан арқылы 2174 өзен ағып жатқанын ескерсек, осы өзендердің тек 5,5%-ы ғана Орталық Қазақстанға тиесілі. Қаныш Сәтбаев өзендерден суды пайдаланудың тиімді схемасын қамтитын канал салуды ұсынды. Каналдың құрылысы 1974 жылы ойдағыдай аяқталды.

8. Академик Сәтбаевтың өзі Қазақ КСР астанасын Алматыдан (қазіргі Алматы) Қарағандыға немесе Ақмолаға (қазіргі Астана) көшіруді ұсынды. Академик Сәтбаев басқа табиғи апаттардан құтылу және қаланы асықпай дамыту үшін елорда сейсмикалық қауіпсіз аймақта, далада болуы керек деп есептеді. Кейіннен оның сөздері мен ұсыныстары жүзеге асты.

9. Академик Сәтбаевтың есімі бүкіл әлемге белгілі. 1999 жыл (Нұрсұлтан Назарбаевтың ұсынысы бойынша) бүкіл планетада ЮНЕСКО қамқорлығымен академик Қаныш Сәтбаев жылы әлемдік жұртшылықтың адамзат алдындағы сіңірген еңбегін мойындауының белгісі ретінде өтті.

10. Академик Сәтбаев асырап алған балаларды тәрбиелеп шықты. Қазақ ауылдарында ұжымдастырудан кейін ашаршылық басталған кезде Қаныш Сәтбаевтың сол жылдары бір жасар ұлы — оның үміті мен қуанышы қайтыс болды. Сол аштық кезінде Баянауылдан шыққан жас ғалым бір жыл бойы онымен бірге тұрған он баланы алып келді. Солардың бірі Кемал Ақышев — әйгілі «алтын адамды» ашқан белгілі археолог болды.

11. Қаныш Сәтбаевтың қоғамдық жұмысы да орасан зор. Ол бес шақырылымдағы КСРО Жоғарғы кеңесінің депутаты, Қазақ КСР Жоғарғы кеңесінің депутаты, КСРО Жоғарғы кеңесінің Одақ кеңесі төрағасының орынбасары, Лениндік және Мемлекеттік сыйлықтар комитеті Төралқасының мүшесі, КСРО ҒА Президиумының және басқа да көптеген қоғамдық және мемлекеттік ұйымдардың мүшесі болды. Академик Сәтбаев Лениннің төрт орденімен, 2-дәрежелі Отан соғысы орденімен және медальдармен марапатталды. Оның ең үлкен марапаты – бұл бүкілхалықтық махаббаты.

Тұңғыш қазақ академигінде халық алдында, мемлекет алдында жауапкершілік сезімі әрқашан жоғары болды. Ол өз елінің азаматы, патриоты болды. Қазақ КСР Ғылым академиясының президенті лауазымында ол өмірінің соңғы күндеріне дейін, халықтың игілігі үшін жұмыс істеді. Қаныш Имантайұлы Сәтбаев 1964 жылдың қаңтарында өмірден озды. Ол қазақ жерінің жер қойнауында ашылған ғылыми институттарды, ғылым академияларды ғана емес, пайдалы қазбалар кен орындарын, оларға салынған кеніштер мен қалаларды да құрды және ұрпақтарына қалдырды. Ең бастысы – өзі туралы жарқын естелік, білімге деген шексіз құштарлықтың, халыққа риясыз қызмет етудің өшпес мысалы.